زنگ خطر برای بقای گوزن زرد ایرانی

انواع گونه های گوزن در سراسر جهان به جز در استرالیا و قطب جنوب یافت می شود، با توجه به توسعه زندگی شهری و همچنین تاثیر تغییرات اقلیمی بر طبیعت طی چند دهه اخیر شاهد کاهش جمعیت تعدادی از گونه گوزن ها و حتی از بین رفتن جمعیت برخی از آنها هستیم که زمانی گستره وسیعی از طبیعت زیر سم آنها بود که خرامان بر آن گام می گذاشتند، یکی از این گونه ها گوزن زرد ایرانی است که بومی کشور ما است، این حیوان زیبا با خال های سفید بر روی بدنش هر بیننده ای را محسور زیبایی خود می کند، تا مدتها اینطور به نظر می رسید که این گونه ارزشمند منقرض شده اما دهه ۴۰ بود که مشخص شد گوزن زرد در مناطقی از دز و کرخه خوزستان وجود دارد؛ در آن زمان بارقه امید در دلها درخشید و کانون وقت شکار در سال ۱۳۴۲ زنده گیری و انتقال تعدادی از این گوزن ها را به مناطق جدید با هدف تکثیر در دستور کار قرار داد.

بعد از این تصمیم، گروهی متخصص به همراه تجهیزات مورد نیاز از کانون شکار با همراهی پارک وحش تهران به منطقه کرخه اعزام شدند و با نصب تور زنده گیری حیوانات و تلاش ۶ هفته ای موفق به زنده گیری چهارراس گوزن زرد ایرانی ( ۲ ماده و ۲ نر) شدند، چند ماه بعد از آن دوباره همان گروه موفق به زنده گیری دو گوزن دیگر یک نر و یک ماده شدند و آنها را به باغ وحش تهران منتقل و بعد از آنجا به منطقه ای ۵۵ هکتاری در مازندران بردند.

آن زمان بود که پارک کوچکی در دشت ناز مازندران خانه دوم تعدادی از گوزن های زرد ایرانی شد و بعد از آن تعدادی دیگر از این گوزن ها به جزیره اشک در دریاچه ارومیه منتقل شدند تا در محیطی کنترل شده نگهداری و تکثیر شوند، تا مدتها اوضاع خوب بود و تکثیر با رشد خوبی انجام می شد، به طوری که در یک بازه زمانی اعلام شد که بیش از ۵۰۰ راس گوزن زرد ایرانی در سایت های تکثیر وجود دارد اما بعد از مدتی حوادثی مانند هجوم مگس میاز در سایت کرخه، وجود گوشتخواران در جزیره اشک به علت خشک شدن دریاچه و اتصال جزیره با خشکی و از بین رفتن پوشش گیاهی در برخی سایت های دیگر به علت خشکسالی موجب کاهش جمعیت این گونه ارزشمند شد.

در کنار این عوامل، اما مساله مهم دیگری که حیات گوزن های زرد ایرانی را تهدید می کند نبود تناسب جنسیت و فقر ذخیره ژنتیک آنها است که معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست دراین باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: گوزن زرد ایرانی بیش از نیم قرن است که در اسارت زندگی می کند و در این مدت جمعیت آن نوسان زیادی داشته به طوری که در دوره ای به بیش از ۵۰۰ راس در سایت های تکثیر رسید اما اکنون جمعیت این گونه ارزشمند به حدود ۲۷۰ راس کاهش یافته است.

حسن اکبری افزود: از زمانی که احساس کردیم جمعیت گوزن زرد ایرانی کاهش یافته و به حدود ۲۷۰ راس رسیده است بررسی ها را برای علت این کاهش و راهکارهای افزایش جمعیت آغاز کردیم اما در این روند به مساله مهمی برخوردیم و آن عدم تناسب جنسیتی این گونه است، به طوری که از ۲۷۰ راس حدود ۲۰۰ راس نر و فقط ۷۰ راس ماده است که این تمایل جنسیتی به سمت نر بودن ما را خیلی نگران کرد، از سوی دیگر چون این جمعیت ۲۷۰ راسی تنوع ژنتیکی چندانی هم ندارد از این رو اگر نتوانیم این شرایط را مدیریت کنیم در آینده نه چندان دور با مشکل مواجه خواهیم شد.

وی اظهارداشت: تقریبا تمام جمعیت گوزن زرد ایرانی که در سایت های تکثیر زیست می کنند از چهار راس گوزن زرد است که قبل از انقلاب به مراکز تکثیر منتقل شدند بنابراین تنوع ژنتیکی پایین، جمعیت زیاد نر و جمعیت کم ماده و رو به پایین بودن شیب جمعیت هشدارهای جدی بود که ما از این گونه گرفتیم این در حالی است که برای بقای این گونه نیم قرن در اسارت هزینه شده است.

وی ادامه داد: اکنون سه سایت پویا و فعال تکثیر و پرورش گوزن زرد در کشور وجود دارد که زادآوری خوبی دارند از جمله دشت ناز ساری که اولین سایت تکثیر گوزن زرد در ایران بوده ، دیگری سایت ایلام که زاد آوری خوبی دارد و به عنوان سایتی که توانسته مولد خیلی از سایت های دیگر را تامین کند شناخته می شود و سایت بعدی در ارسنجان فارس است، البته سایت های دیگری مانند باغ شادی یزد، ارژن و پریشان استان فارس که به آن میانکتل معروف است هم سایت هایی هستند که جمعیتی درونشان وجود دارد اما پویایی جمعیت آنطور که انتظار می رفت در آنها نبوده است، همچنین حدود سه سایت ضعیف هم وجود دارد، البته تعدادی از سایت ها هم در گذشته تعطیل شدند.

اکبری گفت: با توجه به شرایط گوزن های زرد ایرانی، جلسات متعدد و فشرده ای را برگزار و از همکاران در استان ها کمک خواستیم، همچنین مکاتباتی با اساتید دانشگاه ها انجام دادیم تا بتوانیم سایتی را در کشور پیدا کنیم تا تکثیر این گونه در آن ادامه یابد، همچنین امکان رها سازی و برگرداندن به طبیعت وجود داشته باشد، بر این اساس پیشنهادات استان ها بررسی شد البته هنوز به نقطه مناسبی برای این منظور نرسیدیم چون بیشتر بخش جنگل های زاگرس که انتظار می رود بتواند فضای مناسبی برای این گونه ایجاد کند تخریب شده و همچنین تعارض بالایی با دام دارد از سوی دیگر بخش زیادی از این جنگل ها نیز از بین رفته و بعضا مشکلات حفاظتی دارند یعنی جاهایی وجود دارد که حفاظت از آنها کار دشواری است.

تقریبا تمام جمعیت گوزن زرد ایرانی در سایت های تکثیر از چهار راس گوزن است که این فقر ژنتیک را به همراه دارد از سوی دیگر تمایل جنسیتی به سمت نر بودن نیز بسیار نگران کننده است که اگر نتوانیم این شرایط را مدیریت کنیم در آینده نه چندان دور با مشکل مواجه می شویم.معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: بنابراین هنوز این داستان ادامه دارد و ما دنبال این هستیم که نقطه ای را در کشور پیدا کنیم که کم تعارض باشد و امکان حفاظت آن برای ما وجود داشته باشد در مجموع زیستگاه نسبتا مناسبی باشد تا بتوانیم به مرور گوزن زرد را به طبیعت برگردانیم وگرنه در اسارت ماندن این گونه تا ابد برای ما ارزش چندانی ندارد ضمن اینکه مدیریت آن سخت و پرهزینه است و ادامه این روند مشکلات زیادی را ایجاد می کند.

وی ادامه داد: در کنار این کار چون جمعیت پایه ضعیف شده و بیشترشان هم نر هستند تلاش ما این بود از سایت هایی که مولدند، سرریز جمعیت را به سایر سایت ها منتقل کنیم که هم پویایی و هم زادآوری در این سایت ها صورت گیرد و در کنار این سایت های دیگر نیز تقویت شوند، در این راستا نظرات استان ها گرفته شد و بعضی سایت هایی که فعال هستند مانند خوزستان و میانکتل فارس بتوانیم تعدادی جمعیت مازاد را به سایت های دیگر تزریق کنیم که یکی از این سایت ها در ارومیه قرار دارد در همین راستا بود که چندی پیش ۶ راس گوزن زرد از مرکز تکثیر سایت دشت ناز ساری به سایتی در ارومیه منتقل شد.

اکبری درباره اینکه آیا این گوزن ها به جزیره اشک در ارومیه منتقل شده اند، گفت: خیر به جزیره اشک منتقل نشده اند بلکه سایتی جدا از دریاچه است که از قبل برای آن هزینه شده است، اگرچه نمی شود به عنوان یک سایت ایده آل از آن نام برد اما چون در محلی نزدیک شهر ارومیه در یک جنگل دست کاشت از قبل هزینه و تمام زیرساخت آماده شده بود، گوزن ها را به آن مرکز منتقل کردیم، البته این کار را فقط برای تکثیر انجام دادیم نه اینکه رهاسازی اتفاق بیفتد، از این مکان می توان به عنوان سایتی برای تکثیر این گونه و انتقال آنها به سایر سایت ها استفاده کرد، البته می توان از این مرکز برای رسیدن به هدف نهایی که همان رها سازی در طبیعت است نیز بهره برد.

وی تاکید کرد: این مرکز فضایی بیرون از دریاچه ارومیه است، چندان هم سایت ایده آلی نیست و اگر قرار بود امروز سرمایه گذاری انجام شود آنجا را انتخاب نمی کردیم اما چون از قبل هزینه شده و زیرساخت فراهم بود و از این بابت که می تواند برای ما یک جمعیت مولدی را ایجاد کند، ارزشمند است.

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست درباره شرایط سایت های تکثیر در کشور گفت: اکنون جمعیت سه سایت سرریز است و به جایی رسیده که دیگر ظرفیت بیشتر از این را ندارند ما باید حتما تعدادی از گوزن ها را از آن سایت ها خارج کنیم تا هم پویایی جمعیت داخل سه سایت حفظ شود یعنی زادآوریشان ادامه داشته باشد و هم سایت های دیگر را با انتقال سرریز جمعیت تقویت کنیم.

وی اظهار داشت: میانکتل در فارس سایت خوبی است اما چون در آن منطقه پلنگ وجود دارد و طعمه هایی همچون کل و بز و قوچ و میش در دسترس نیست از این رو به گوزن ها حمله می کنند و نمی گذارند جمعیت گوزن ها در آن محدوده افزایش یابد بنابراین قرار است هم تعدادی گوزن در محدوده ای فنس کشی شده نگهداری شوند و هم اینکه حدود ۴۰ راس قوچ و میش به عنوان طعمه پلنگ به میانکتل بفرستیم در واقع می توان با یک سری اقدامات مدیریتی گوزن زرد ایرانی را در آن منطقه تکثیر کرد که جزو برنامه های امسال سازمان محیط زیست است.

اکبری ادامه داد: در واقع میانکتل فارس محدوده بزرگی به مساحت حدود ۴۰۰ هکتار است که فنس کشی شده ، در داخل آن محدوده ای ۱۶ هکتاری وجود دارد که در نظر داریم با مساحت های متفاوت فنس کشی کنیم و برای یکی از این محدوده های محصور کوچک نیز اعتبار در نظر گرفتیم تا با فنس کشی الکتریکی مانع رفت و آمد گوشتخواران در آن محدوده شویم و بعد از آن سرریز جمعیت گوزن های سایت ارسنجان را به این مکان منتقل کنیم.

وی درباره اینکه چگونه می توان تنوع ژنتیکی گوزن زرد ایرانی را بالا برد؟ گفت: اکنون در طبیعت گوزن زرد وجود ندارد، در کشورهای دیگر هم این گونه زیست نمی کند، فقط در فلسطین اشغالی جمعیتی از این گونه وجود دارد آنهم مطمئن نیستیم که نژاد خالص ما باشد یا نه، در حقیقفت آنها هم از ایران رفتند اما ممکن است هیبرید شده باشند بنابراین با اطلاعاتی که در دست داریم راهی برای افزایش تنوع ژنتیکی این جمعیت وجود ندارد.

میانکتل در فارس سایت خوبی است اما چون در آن منطقه پلنگ وجود دارد و طعمه هایی همچون کل و بز و قوچ و میش در دسترس نیست از این رو به گوزن ها حمله می کنند و نمی گذارند جمعیتشان در آن محدوده افزایش یابد.

وی در پاسخ به اینکه ممکن است فقر تنوع ژنتیکی باعث غالب شدن جنس نر شده باشد ؟ افزود: شاید هم فقر تنوع ژنتیکی و هم در اسارت بودن برخی دلایل غالب شدن جنس نر بر ماده باشد، اکنون برای مسائل درون جمعیتی و ژنتیکی گوزن زرد نمی توانیم خیلی کاری انجام دهیم چون گزینه دیگری نداریم اما درباره گورخر در پارک ملی کویر گزینه داشتیم و ۱۳ گورخر رابه آن منطقه منتقل و رهاسازی کردیم و تعدادی هم از قبل در آن منطقه بودند؛ این اقدام موجب افزایش تنوع ژنتیکی جمعیت موجود در پارک می شود اما درباره گوزن گزینه ای نداریم و فعلا روی بحث ژنتیک نمی توانیم ورود کنیم.

اکبری درباره اینکه پایین بودن تنوع ژنتیکی می تواند بر سلامت و طول عمر گوزن های زرد ایرانی اثر داشته باشد گفت: در مجموع در بقای جمعیت تاثیر دارد اما بر روی یک راس گوزن، در واقع ژن ها ابزاری هستند که می توانند در مقابل ناملایمات طبیعی مانند بیماری، خشکسالی، کم آبی و سرمای شدید مقاومت کنند، وقتی جمعیت تمام گوزن های موجود در مراکز تکثیر کشور فقط از چهار راس گوزن باشد یعنی ژنتیک آنها پایین است و این ابزارهای کافی برای اینکه با این سختی ها در بلند مدت مقابله کنند ندارند، مثلا ممکن است زمانی یک بیماری بیاید و خیلی ها را از بین ببرد اما اگر تنوع ژنتیکی داشتند اینطور نمی شد و بخش عمده ای سالم می ماندند.